Związek małżeński zawarty przed Bogiem jest nierozerwalny i trwa do śmierci jednego z małżonków. Praktyka życia codziennego pokazuje jednak, że coraz więcej osób starających się o rozwód cywilny myśli także o „anulowaniu” łączącej ich sakramentalnej więzi poprzez uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. W takiej sytuacji często pojawia się jednak pytanie, jakie konsekwencje prawne pociąga za sobą wspomniana decyzja, choćby w kwestii obowiązku alimentacyjnego ciążącego na stronach. Zastanawiającym jest czy „unieważnienie małżeństwa kościelnego” stanowi podstawę do wystąpienia o alimenty, czyli pozwania współmałżonka o zaspokojenie wspomnianych roszczeń finansowych?

Czym jest stwierdzenie nieważności związku małżeńskiego na gruncie prawa kanonicznego?

Osoby starające się o „anulowanie małżeństwa kościelnego”, powinny mieć świadomość, z czym wiąże się cała przeprowadzana w tym przypadku procedura. W toku postępowania bada się, czy ślub zawarto zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Zwraca się przy tym uwagę czy w danej sytuacji nie pojawiły się okoliczności uzasadniające uznanie związku za nieważny. Faktyczne występowanie wspomnianych uwarunkowań sprawia, że daną relację postrzega się jako nigdy niezaistniałą w świetle obowiązujących regulacji prawnych.

Powody „anulowania sakramentalnego związku małżeńskiego”

Adwokaci kościelni z Warszawy i innych miast reprezentujący osoby zainteresowane w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa (błędnie określany „rozwód kościelny”) wskazują, że wyróżnia się cztery grupy przyczyn stanowiących przesłanki do „unieważnienia” omawianego sakramentu. Są to:

nieprawidłowości dotyczące formy kanonicznej – gdy w trakcie ceremonii ślubnej doszło do istotnego naruszenia przepisów odnoszących się do tzw. formy zwyczajnej lub nadzwyczajnej zawierania sakramentu małżeństwa;
przeszkody zrywające (np. zbyt młody wiek, bliskie pokrewieństwo, impotencja, święcenia albo pozostawanie przez jedną ze stron w ważnie zawartym związku sakramentalnym);
wady zgody małżeńskiej (np. niechęć do ślubu kościelnego czy potomstwa, zmuszenie jednej ze stron do ślubu, błąd co do osoby lub jej przymiotów);
niezdolność konsensualna (np. niezdolność do podjęcia obowiązków rodzinnych z uwagi na czynniki natury psychicznej, np. alkoholizm, narkomania, uzależnienie od seksu czy hazardu).

W praktyce rzadko sięga się po argumenty z pierwszej czy drugiej grupy przy przeprowadzaniu procesów o „unieważnienie sakramentu małżeństwa”.

Jak przebiega proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa?

Do wszczęcia postępowania kanonicznego niezbędny jest wniosek o błędnie określany „rozwód kościelny”.
Dokument ten, zwany skargą powodową, wraz ze wszystkimi niezbędnymi załącznikami składa się we właściwym miejscowo sądzie kościelnym (określanym niekiedy jako sąd metropolitalny czy biskupi). Po przyjęciu „pozwu” o stwierdzenie nieważności sakramentu małżeństwa osoba pozwana przez skarżącego współmałżonka powinna przygotować odpowiedź na wspomniane pismo. W taki sposób dochodzi do tzw. zawiązania sporu, co skutkuje wydaniem dekretu ustalającego jego przedmiot.

Później następuje etap zbierania dowodów. W tej fazie reprezentowani przez adwokatów kościelnych z Warszawy i innych miast osoby starające się o „unieważnienie małżeństwa kościelnego”, a także świadkowie składają zeznania. Pytania zadawane w trakcie rozprawy dotyczą zgłoszonych we wniosku przesłanek uzasadniających stwierdzenie nieważności związku i jego „anulowanie”. Po zgromadzeniu materiału dowodowego biegły sądowy wydaje opinię, a następnie publikuje się akta procesowe. Ogłoszenie wyroku w sprawie poprzedzone jest jeszcze uwagami, które przedstawia Obrońca Węzła Małżeńskiego i prawnicy kościelni stron.

Wniosek o tzw. „rozwód kościelny” – obowiązkowe elementy składowe

Jak powinien wyglądać pozew o „unieważnienie sakramentu małżeństwa”? Do najważniejszych elementów tego wniosku zalicza się:

oznaczenie sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy;
dane osobowe współmałżonków wraz z podaniem daty i miejsca zawarcia przez nich ślubu;
wykaz przesłanek przemawiających za tzw. „rozwodem kościelnym”, czyli stwierdzeniem nieważności związku;
wyszczególnienie faktów i dowodów uzasadniających przedstawione roszczenie;
podpis powoda albo jego pełnomocnika, którym może być adwokat kościelny.

Do opracowanego przez prawnika kanonistę wniosku o „anulowanie sakramentu małżeństwa” należy dołączyć oryginał świadectwa ślubu, kopię wyroku rozwodowego oraz niekiedy metrykę chrztu strony składającej skargę powodową.

Rozwód a unieważnienie małżeństwa cywilnego

Co do zasady, do stwierdzenia nieważności związku małżeńskiego może też dojść na gruncie prawa cywilnego – matrimonium non existens. Wspomnianej instytucji nie należy jednak mylić z rozwodem do którego dochodzi wówczas, gdy pomiędzy małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia oraz unieważnieniem małżeństwa cywilnego. Unieważnienie ślubu zawartego przed urzędnikiem USC – podobnie jak wyrok rozwodowy – co prawda skutkuje rozwiązaniem małżeństwa, lecz dzieje się to jednak z odmiennych przyczyn. W tym przypadku anulowanie relacji jest możliwe w określonych sytuacjach wskazanych w ustawie. Wymienia się tutaj:

zbyt młody wiek narzeczonych;
pokrewieństwo lub powinowactwo, a także przysposobienie;
chorobę psychiczną;
całkowite ubezwłasnowolnienie;
wady oświadczenia woli;
pozostawanie w chwili ślubu w innym związku małżeńskim.

Warto mieć świadomość, że rozwód oznacza zakończenie trwającego przez jakiś czas małżeństwa. Stwierdzenie nieważności relacji w praktyce natomiast prowadzi do uznania mariażu za nigdy niezaistniały.

Skutki unieważnienia małżeństwa cywilnego

Wydanie wyroku o unieważnieniu ślubu cywilnego pociąga za sobą określone skutki prawne dotyczące zarówno stosunków między małżonkami a ich dziećmi, jak i relacji majątkowych obu stron. W praktyce do rozstrzygnięcia różnych odnoszących się do wspomnianych kwestii zagadnień stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie. Warto jednak pamiętać, że osoba, która zawarła małżeństwo w tzw. złej wierze, traktowana jest w analogiczny sposób, jak małżonek uznany za winnego rozkładu pożycia.

Obowiązek alimentacyjny względem dzieci po unieważnieniu małżeństwa

Sądowe orzeczenie unieważnienia małżeństwa w najmniejszym stopniu nie wpływa na status dzieci urodzonych po ślubie. W wyroku o anulowaniu związku sąd rozstrzyga podstawowe kwestie dotyczące zasad sprawowania władzy rodzicielskiej, a także opłacania alimentów. Podobnie, jak w przypadku spraw rozwodowych, wysokość przysługującego małoletniemu potomstwu świadczenia, ustala się na podstawie dwojakiego rodzaju przesłanki. Są to uzasadnione potrzeby materialne dzieci, a także realne możliwości finansowe zobowiązanego rodzica. W pewnych okolicznościach (np. choroby dziecka albo utraty pracy przez opiekuna) istnieje także możliwość wnioskowania o podwyższenie lub obniżenie wysokości alimentów, a także zaniechanie ich opłacania.

Alimenty na rzecz współmałżonka – ogólne zasady

W niektórych sytuacjach organ wydający wyrok o unieważnieniu małżeństwa może też zasądzić obowiązek alimentacyjny jednego współmałżonka względem drugiego. W tym przypadku kluczową rolę odgrywa jednak ewentualny fakt zawarcia ślubu w tzw. złej wierze. Niekiedy obie strony mogą działać w ten sposób lub żadnej z nich nie da się przypisać wspomnianych intencji. Wówczas osoba znajdująca się w niedostatku może wysunąć względem małżonka roszczenie o wypłatę świadczenia w wysokości adekwatnej do swoich usprawiedliwionych potrzeb oraz możliwości zarobkowych zobowiązanego. Gdy tylko jeden ze współmałżonków postępował w złej wierze, może on zostać obarczony koniecznością opłacania alimentów na rzecz męża lub żony, nawet wtedy, gdy sytuacja finansowa byłego partnera jest dobra.

Warto mieć świadomość, że zobligowanie do utrzymywania drugiego małżonka wygasa automatycznie po zawarciu przez niego nowego małżeństwa. Tak samo dzieje się również wtedy, gdy upłynęło pięć lat od unieważnienia związku, a strona zobowiązana działała wcześniej w dobrej wierze.