Osoby planujące rozwód, z pewnością zdają sobie sprawę z tego, że po jego orzeczeniu automatycznie dochodzi do ustania wspólności majątkowej. Analogiczne skutki pociąga za sobą również unieważnienie małżeństwa cywilnego. Po przeprowadzeniu wszelkich procedur związanych z zakończeniem formalnego związku – a niekiedy także w trakcie ich trwania – przeprowadza się podział majątku wspólnego. Można to zrobić polubownie albo sądownie.
A co w przypadku wystąpienia o tzw. „rozwód kościelny”, czyli stwierdzenie nieważności ślubu zawartego przed Bogiem? W takim przypadku należy mieć świadomość, że uzyskanie wyroku rozwodowego wydanego przez sąd cywilny nie jest równoznaczne z przerwaniem małżeństwa sakramentalnego. Podobnie „unieważnienie związku kanonicznego” nie ma większego wpływu na orzeczenia sądowe w sprawie finalizacji świeckiej relacji. Jak zatem tzw. „rozwód kościelny” oddziałuje na kwestie majątkowe w stosunkach między mężem i żoną?
Różnice między rozwodem a unieważnieniem małżeństwa cywilnego
Co do zasady, wyroki rozwodowe wydaje się tylko wobec małżeństw, które zostały zawarte w poprawny sposób. Uzyskanie takiego orzeczenia w praktyce oznacza zakończenie istniejącego przez jakiś czas związku. Natomiast do unieważnienia ślubu cywilnego dochodzi w ściśle określonych sytuacjach. Odnosi się to np. do stwierdzenia występowania tzw. przeszkód małżeńskich, takich jak choroba psychiczna albo ubezwłasnowolnienie całkowite jednej ze stron. Podobne konsekwencje rodzą wady oświadczenia woli. Wydanie przez sąd wyroku unieważniającego świeckie małżeństwo jest równoznaczne z uznaniem danego związku za nigdy nieistniejący. W tych okolicznościach rezygnuje się z orzekania o winie jednej ze stron. Jeśli jednak któraś z osób zawierających związek małżeński wiedziała wcześniej o istnieniu przeszkód do jego legalnego zawarcia, sąd uznaje ją za małżonka działającego w złej wierze.
Uzyskanie wspomnianego orzeczenia sprawia, że małżonkowie w świetle prawa traktowani są jako osoby, które nigdy nie wstąpiły w związek formalny. Stwierdzenie nieważności cywilnej relacji małżeńskiej nie ma najmniejszego wpływu na status dzieci poczętych w okresie między zawarciem ślubu a jego unieważnieniem. W kwestii ewentualnego podziału majątku wspólnego stosuje się natomiast takie same przepisy jak przy rozwodzie.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego
Warto mieć świadomość, że w prawie kanonicznym małżeństwo sakramentalne uznawane jest za związek nierozerwalny, który może zostać przerwany jedynie przez śmierć jednego z małżonków. W pewnych okolicznościach możliwe jest jednak stwierdzenie nieważności ślubu zawartego w Kościele. Taka procedura zwana błędnie „rozwodem kościelnym”, przeprowadzana jest przez sąd biskupi. Pociąga ona za sobą konsekwencje w postaci uznania danego związku za nigdy niepowstały. Podobnie dzieje się także w przypadku unieważnienia cywilnych relacji. Trzeba mieć świadomość, że stwierdzenie nieważności małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego możliwe jest tylko w sytuacji, gdy strony wzięły ślub sakramentalny. Nie powoduje ono jednak automatycznie anulowania związku świeckiego. Do wydania takiego wyroku stosowne kompetencje ma tylko sąd rodzinny.
Przeszkody małżeńskie w świetle prawa kanonicznego
W trakcie procesu toczącego się przed sądem diecezjalnym trzeba udowodnić istnienie określonych przeszkód zrywających, wad zgody małżeńskiej albo braków formy kanonicznej. Do pierwszych z wymienionych powyżej czynników zalicza się m.in.:
- zbyt młody wiek (poniżej 18 lat dla mężczyzny i 16 lat dla kobiety);
- niemoc płciową;
- pokrewieństwo w linii prostej i bocznej do czwartego stopnia włącznie;
- święcenia kapłańskie lub złożone publicznie śluby czystości;
- występek (np. zabójstwo współmałżonka innej osoby w celu zawarcia z nią ślubu).
O wadach zgody małżeńskiej wspomina się w przypadku różnego rodzaju błędów zarówno co do świadomości istoty sakramentu małżeństwa jako trwałego i nierozerwalnego związku, jak i przymiotów przyszłego współmałżonka. Podobnie w sytuacji zawierania ślubu na skutek presji ze strony rodziny albo innych osób. Brak formy kanonicznej oznacza natomiast pewne mankamenty mające miejsce w trakcie uroczystości ślubnej. Stwierdzenie nieważności małżeństwa sakramentalnego dopuszczalne jest np. wtedy, gdy kapłan asystujący przy zawarciu małżeństwa nie dysponuje stosownymi uprawnieniami albo gdy w ceremonii uczestniczy niewystarczająca liczba świadków.
Składniki majątku wspólnego małżonków
Co wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków? Zasadniczo do tej kategorii zalicza się różne przedmioty majątkowe nabyte przez jedną lub obie strony w trakcie trwania wspólności ustawowej. Są to w szczególności:
- wynagrodzenia za pracę oraz dochody z innej działalności zarobkowej współmałżonków;
- zyski z mienia wspólnego oraz osobistego męża i żony;
- akcje i udziały w spółkach kapitałowych;
- wierzytelności;
- prawa do lokalu mieszkalnego;
- środki zgromadzone na rachunkach otwartych albo pracowniczych funduszach emerytalnych każdego małżonków.
W pewnych sytuacjach strony mogą postanowić o rozszerzeniu, ograniczeniu albo całkowitym zniesieniu wspólności ustawowej. Czyni się to na podstawie odpowiedniej umowy zawartej w formie aktu notarialnego.
Podział majątku wspólnego – ogólne zasady
Unieważnienie małżeństwa kościelnego, zwane też błędnie „rozwodem kościelnym”, nie jest równoznaczne ze stwierdzeniem nieważności związku cywilnego czy jego unieważnieniem. Podział majątku wspólnego można przeprowadzić tylko w drugim z wymienionych przypadków, przy czym obowiązują regulacje prawne dotyczące zakończenia relacji małżeńskich w oparciu o wydany przez sąd rodzinny wyrok rozwodowy. W praktyce oznacza to możliwość przeprowadzenia procedury rozdzielenia mienia objętego wspólnością ustawową lub umowną przed wszczęciem procesu o unieważnienie małżeństwa, jak i po jego zakończeniu.
Wspólne mienie małżonków może zostać podzielone na różne sposoby. Rozpatrujący dany przypadek sędzia może m.in. zdecydować o przydzieleniu części określonych dóbr jednemu ze współmałżonków oraz przyznaniu innych wartościowych przedmiotów drugiej stronie. Niekiedy całość majątku przypada w udziale mężowi albo żonie z obowiązkiem spłaty drugiej osoby. Poszczególne dobra materialne objęte dotychczas wspólnością małżeńską mogą również zostać sprzedane. Środki finansowe pochodzące z transakcji zostają wówczas rozdzielone między małżonków.
Podział majątku przed i po rozwodzie
Warto mieć świadomość, że podział majątku przed rozwodem lub stwierdzeniem nieważności związku następuje zazwyczaj na drodze stosownej umowy zawartej przez strony. Kontrakt ten powinien mieć formę aktu notarialnego wówczas, gdy w skład wspólnego mienia małżonków wchodzą nieruchomości. W pozostałych przypadkach nie musi spełniać wspomnianego wymogu. Przygotowaniem treści dokumentu zazwyczaj zajmuje się adwokat
Podział majątku po rozwodzie lub unieważnieniu małżeństwa również może nastąpić na drodze polubownej. Jest to możliwe wtedy, gdy obie strony doszły do porozumienia w tej sprawie. Skłóceni ze sobą małżonkowie najczęściej decydują się na rozstrzygnięcie wspomnianych kwestii na drodze sądowej. Do wszczęcia procesu niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku przez jednego ze współmałżonków we właściwym sądzie rejonowym. Czas trwania sprawy uzależniony jest od stopnia jej skomplikowania.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego a podział majątku
Co do zasady, sądy kanoniczne nie zajmują się rozstrzyganiem kwestii związanych z podziałem majątku wspólnego osób starających się o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Do ich kompetencji należy jedynie rozpatrzenie ewentualnych przesłanek przemawiających za zasadnością tzw. „rozwodu kościelnego” oraz wydanie stosownego wyroku w tej sprawie.
Należy też mieć świadomość, że „anulowanie związku sakramentalnego” przy jednoczesnym braku orzeczenia rozwodowego lub dotyczącego unieważnienia małżeństwa świeckiego nie stanowi podstawy do samoistnego ustania wspólności majątkowej oraz wszczęcia procedury o podział majątku wspólnego. Z kolei osoby, które uzyskały cywilny rozwód albo stwierdzenie nieważności związku mogą podjąć odpowiednie kroki na drodze do rozdzielenia posiadanych dóbr materialnych pomimo pozostawania w sakramentalnej relacji.