Liczba wyroków uznających małżeństwo za nieważnie zawarte z roku na rok wzrasta. Czym jest to spowodowane? Co zalicza się do najczęstszych przyczyn rozwodu kościelnego, jak się błędnie określa procedurę stwierdzenia nieważności małżeństwa? Instytut Pokolenia zaprezentował szczegółowe statystyki dotyczące stwierdzeń nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce.
Rozwód nie tylko cywilny
Formalne rozstanie się małżonków możliwe jest nie tylko w wyniku wyroku w postępowaniu cywilnym. Jeśli małżonkowie zawarli sakramentalny związek małżeński, czyli ślub kościelny, to mogą starać się również o jego „unieważnienie” przed sądem biskupim.
Warto przy tym dodać, że procedurę tę właściwie określa się jako:
- stwierdzenie nieważności małżeństwa,
- orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego lub sakramentu małżeństwa.
Sam proces przebiega inaczej niż cywilny, a sąd diecezjalny ustala zasadność złożonego pozwu, tj. skargi powodowej, w postępowaniu dowodowym na podstawie określonych przesłanek. Z możliwości tej korzysta coraz więcej par, co potwierdza niedawno opublikowany raport.
Ile wydano wyroków orzekających nieważność małżeństwa w Polsce od 1989 r.?
Najnowszy raport pt. „Stwierdzenie nieważności małżeństwa w Kościele w Polsce” jest analizą tego zagadnienia w okresie od 1989 r. do 2020 r. W 1989 r. wydano 1075 wyroków uznających małżeństwo za nieważnie zawarte, zaś w 2020 r. było to już 2813 orzeczeń. Jak pokazują statystyki, liczba stwierdzeń nieważności małżeństwa wzrosła o ponad 161 %. Oznacza to, że co czwarty wyrok orzekający „unieważnienie” ślubu kościelnego na terenie państw europejskich miał miejsce w naszym kraju.
Jeśli natomiast chodzi o trend ogólnoświatowy, to w 2020 r. liczba wyroków dotyczących „anulowania” małżeństw zawartych w Kościele w porównaniu z 1989 r. – gdzie wydano ponad 78 000 wyroków za nieważnością małżeństwa – zmniejszyła się o 47 % i wyniosła ponad 41 000. Wynika to przede wszystkim z faktu zmniejszenia liczby stwierdzeń nieważności małżeństwa w Ameryce Północnej oraz Australii i Oceanii, gdzie zauważalny jest trend spadkowy.
W przypadku pozostałych regionów świata liczba stwierdzeń nieważności małżeństwa wzrasta. W Europie jest to wzrost o 17 p.p., w Ameryce Południowej o 16 p.p., zaś w Azji o 9 p.p.
Ponadto obok wzrostu liczby przypadków „anulowania” małżeństwa kościelnego ma też miejsce spadek liczby zawieranych związków sakramentalnych. Dla przykładu, zgodnie z „Raportem”, porównując rok 1989 i 2019, ich liczba zmniejszyła się o ponad 100 000, tj. ok. 45%.
Najczęstsza przyczyna stwierdzenia nieważności małżeństwa
Do wydania orzeczenia sądu biskupiego orzekającego „unieważnienie” związku sakramentalnego, konieczne są określone przesłanki, czy też powody. Zgodnie z opubikowanym „Raportem” do „unieważnienia” ślubu kościelnego najczęściej dochodziło z powodu tzw. niezaistnienia zgody małżeńskiej (kann. 1095–1107 KPK). Przyczyny te mogą obejmować np.:
- psychiczną niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich,
- wykluczenie istotnego elementu bądź przymiotu małżeństwa,
- zawarcie związku pod wpływem przymusu, bojaźni lub podstępu.
„Anulowanie” małżeństwa kościelnego może więc nastąpić z powodu np.:
- alkoholizmu, narkomanii, seksoholizmu, uzależnienia od gier, biseksualizmu, homoseksualizmu,
- niedojrzałości emocjonalnej,
- emocjonalnej zależności od rodziców,
- niechęci do posiadania dzieci,
- zdrad przedślubnych i po zawarciu małżeństwa,
- niechęci do ślubu w Kościele katolickim i jego zawarcie poprzez przymus rodziców z powodu z przedślubnej ciąży.
W praktyce ok. 96% wyroków dotyczyło takiej właśnie sytuacji. Oznacza to, że osoby, które chciały tzw. „rozwodu” kościelnego, m.in. były nieodpowiednio przygotowane do tego, aby z kimś związać się na całe życie.
Inne powody “unieważnienia” małżeństwa kościelnego
Oprócz tego w “Raporcie” pojawiają się także inne powody, które miały wpływ na chęć rozwiązania związku zawartego w Kościele. Pozostałe najczęstsze przyczyny stwierdzenia nieważności małżeństwa to:
- impotencja, czyli uprzednia i trwała niemoc płciowa (kan. 1084 KPK) – średnio w 2 % wszystkich spraw,
- inne przeszkody zrywające (kann.: 1083, 1085–1094) – niespełna 1 % rozstrzyganych przypadków,
- wadliwa forma zawarcia (kan. 1108) – ok. 1 % wszystkich wyroków.
W tym ostatnim przypadku chodzi o błędy, które popełnił ksiądz lub administracja kościelna w procedurze przygotowania do zawarcia sakramentalnego związku małżeńskiego.
Nierozerwalność małżeństwa a „unieważnienie” ślubu kościelnego
Zawarcie związku w Kościele regulowane jest przez prawo kanoniczne. Ślub, który się tam odbył, traktowany jest jako akt o wymiarze duchowym, co oznacza, że kapłan, błogosławiąc małżonków, łączy ich na zawsze. Dlatego niepoprawnie określany „rozwód kościelny” jest niemożliwy, albowiem jedynie śmierć żony lub męża powoduje, iż związek uznaje się za niebyły.
Nierozerwalność małżeństwa jest fundamentalną podstawą kanonicznego związku małżeńskiego. Weryfikuje to jednak wspólne codzienne życie. Czasami pojawią się przeszkody w związku, których mąż i żona nie są w stanie pokonać. Obie strony mają taką samą możliwość, aby wnioskować o tzw. rozwód kościelny do sądu biskupiego. Trzeba tylko spełnić określone warunki.
Proces o „anulowanie” małżeństwa kościelnego koncentruje się na udowodnieniu, że zostało ono zawarte nieważnie. Chodzi tu o podanie konkretnych przesłanek, tzw. przeszkód, które są potwierdzeniem tego stanu rzeczy. W prawie kanonicznym są one ściśle określone i na nie należy się powołać w pozwie, tj. skardze powodowej, która trafia do sądu diecezjalnego.
Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa przebiega bez publicznej rozprawy. W postępowaniu dotyczącym uzyskania błędnie określanego „rozwodu kościelnego” małżonkowie oraz świadkowie składają swoje zeznania w obecności sędziego i notariusza. Przesłuchania te odbywają się oddzielnie. Strony nie powinny działać same, tylko zwrócić się po pomoc do specjalisty w zakresie prawa kanonicznego, którym jest dobry adwokat kościelny, określany również jako prawnik kanonista. Można również do niego trafić posługując się takimi pojęciami jak: kancelaria kanoniczna albo kancelaria prawa kanonicznego.
Sąd biskupi ma możliwość wydania orzeczenia o „unieważnieniu” ślubu w Kościele tylko w sytuacji, gdy w czasie procesu zostanie udowodnione, że miały miejsce przeszkody uniemożliwiające zawarcie małżeństwa kościelnego, takie jak np. przeszkody zrywające, brak formy kanonicznej, wady zgody małżeńskiej oraz niezdolność konsensualna.
Procedura „unieważnienia” związku małżeńskiego przed sądem biskupim
Pierwszym krokiem jest skontaktowanie się z adwokatem kościelnym, który pomoże określić szanse na zainicjowanie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Najlepiej zrobić to poprzez przesłanie formularza kontaktowego.
Po podjęciu przez stronę decyzji o „unieważnieniu” związku sakramentalnego, następuje złożenie skargi powodowej do sądu diecezjalnego. To pozew, w którym wskazuje się podstawę prawną uzasadniającą nieważność ślubu kościelnego oraz opisuje się całą historię narzeczeństwa i małżeństwa. Nie należy działać samodzielnie, lecz przy pomocy adwokata kościelnego, który powininen pomóc zredagować ów wniosek.
Po złożeniu pozwu, sąd kościelny wydaje dekret jego przyjęcia, a stronie pozwanej przesyłany jest egzemplarz skargi powodowej wraz z wezwaniem do wyrażenia stanowiska w sprawie w przeciągu 15 dni.
Kolejnym etapem procesu o „anulowanie” ślubu kościelnego jest złożenie oświadczeń przez strony w sądzie – wcześniej jednak są one pytane o:
- możliwość pojednania się ze sobą,
- tytuły prawne, które powinny potwierdzić.
Następnie zeznania składają powołani w sprawie świadkowie oraz – jeśli proces o „unieważnienie” małżeństwa kościelnego tego wymaga – wystawienie opinii biegłego kościelnego. Następnie strona ma możliwość zapoznania się z aktami sprawy i wniesienia swoich uwag i wyjaśnień. W dalszym etapie swoje uwagi przekazuje Obrońca Węzła Małżeńskiego. Po zamknięciu postępowania dowodowego sędziowie wydają wyrok, który można zaskarżyć poprzez złożenie apelacji, czyli odwołania do sądu kościelnego w Polsce albo za granicą, którym jest Trybunał Roty Rzymskiej.
Szybki „rozwód kościelny” jest możliwy
Postępowanie przed sądem biskupim może trwać już znacznie krócej. Przyczyniła się do tego reforma papieża Franciszka, która weszła w życie w 2015 r. Zgodnie z nią istnieje możliwość skrócenia procesu sądowego o stwierdzenie nieważności małżeństwa w Kościele.
Warunkiem jest jednak zgoda obojga małżonków oraz oczywista nieważność małżeństwa, przez co fakty przedstawione przez nich nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania albo dochodzenia oraz w sposób oczywisty wskazują na nieważność. W praktyce oznacza to, że proces dotyczący rozwodu kościelnego przed sądem diecezjalnym może toczyć się 45 dni – w praktyce kilka miesięcy – zamiast ok. 2-3 lat.
Szczegółowa procedura procesu skróconego przed Biskupem została opisana w artykule: Jak uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa w 45 dni, czyli proces skrócony w praktyce.