Formalne rozstanie się małżonków przed sądem cywilnym różni się od postępowania prowadzonego zgodnie z prawem kanonicznym przed sądem biskupim. Jak „unieważnić” ślub kościelny? Czy w ogóle możliwe jest „anulowanie” sakramentu małżeństwa? Jakie okoliczności muszą wystąpić, aby wszcząć proces? Ile kosztuje taka procedura – czy jak w przypadku rozwodu cywilnego można podać konkretną cenę? Co powinien zawierać wniosek wszczynający postępowanie o uznanie małżeństwa za nieważnie zawarte?
Czym jest rozwód kościelny?
Potocznie określa się tak proces doprowadzający do ostatecznego uznania sakramentalnego związku małżeńskiego za niebyły, który wcześniej został zawarty w Kościele katolickim. Warto dodać, że zgodnie z prawem kanonicznym tzw. rozwód kościelny jest nieprawidłowym pojęciem. Podobnie i „anulowanie” związku małżeńskiego jest niepoprawnym sformułowaniem. Za to właściwe są takie pojęcia jak:
- stwierdzenie nieważności małżeństwa,
- orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego,
- uznanie sakramentu małżeństwa za nieważnie zawarte.
Uzyskanie stwierdzenia nieważności małżeństwa jest możliwe poprzez wskazanie przez co najmniej jedną ze stron określonych prawem kanonicznym powodów i ich udowodnienie w trakcie procesu przed sądem biskupim.
Rozwód cywilny a „kościelny”
Na gruncie świeckiego prawa małżeńskiego związek zostaje zawarty, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.
Procedurę ślubu kościelnego z kolei regulują przepisy kanonicznego prawa małżeńskiego. Zgodnie z nimi staje się on ważny w momencie, kiedy brak jest przeszkód zrywających, odpowiednia forma kanoniczna, nie występują wady zgody małżeńskiej oraz nie zaistnieje niezdolność konsensualna. Sakrament małżeństwa ma wymiar duchowy, łączy obie strony w sposób trwały, a rozdzielić je może tylko śmierć jednej z nich. W rozumieniu owego prawa nie ma więc możliwości, aby doszło do rozwodu w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Sąd kościelny jednak dysponuje kompetencjami, które pozwalają na stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Toczący się przed nim proces nie jest publiczny, jak w przypadku spraw cywilnych. Postępowanie mające na celu „anulowanie” sakramentu małżeństwa opiera się na zebraniu środków dowodowych, na podstawie których można stwierdzić, czy zostało one zawarte nieważnie. Procedura kanoniczna w tym zakresie toczy się przed trybunałem kościelnym właściwym ze względu na miejsce:
- zawarcia ślubu lub
- zamieszkania stron procesowych lub
- gdzie można zgromadzić najwięcej środków dowodowych.
Co do dowodów, które strona powinna załączyć do pozwu, to orzeczenie rozwodu cywilnego może być jednym z nich.
Co powinien zawierać wniosek o orzeczenie nieważności małżeństwa?
Wpierw należy określić swoje szanse na zainicjowanie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Najlepiej zrobić to poprzez przesłanie formularza kontaktowego.
Procedurę uznania małżeństwa za nieważnie zawarte rozpoczyna pozew – czyli skarga powodowa – o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jej przygotowaniem powinien zająć się dobry adwokat kościelny, który określany jest również jako prawnik kanonista lub adwokat kanoniczny. Można również do niego trafić posługując się takimi pojęciami jak: kancelaria kanoniczna albo kancelaria prawa kanonicznego.
Wniosek o tzw. rozwód kościelny powinien uwzględniać stan faktyczny relacji między małżonkami, czyli opis ich znajomości od samego początku aż do chwili złożenia pozwu. Z pomocą specjalisty prawa kanonicznego można ustalić, jakie informacje będą najistotniejsze dla sprawy. Poza więc podstawowymi danymi teleadresowymi muszą się w tym piśmie znaleźć tytuł albo tytuły prawne, na których opiera się skarga, a więc przesłanki, jakie będą podstawą do ubiegania się o „unieważnienie” sakramentu małżeństwa.
Podanie powodów, dla których może nastąpić jego „anulowanie”, jest bardzo ważnym elementem. Liczyć się będą fakty nie tylko z jego trwania, ale i wydarzenia z okresu przedmałżeńskiego. We wniosku należy więc zawrzeć informacje dotyczące narzeczeństwa, ślubu i kryzysu, jaki wystąpił w związku. Ważne, aby relacja została opisana w sposób obiektywny.
Skargę powodową składa się do własciwego sądu kościelnego.
Kolejne kroki procesowe w celu uzyskania tzw. „rozwodu kościelnego”
Po złożeniu skargi powodowej i przyjęciu jej przez sąd biskupi zostaje wydany dekret przyjęcia pozwu o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a następnie informacja o toczącym się postępowaniu – wraz z egzemplarzem pozwu – przesyłana jest stronie pozwanej.
Jako adwokat kościelny rekomenduję stronie pozwanej czynny udział w postępowaniu, albowiem stwierdzenie nieważności małżeństwa otrzymują obie strony. O tym jak napisać odpowiedź na skargę powodową i czy istnieje wzór takiego dokumentu można przeczytać w artykule Jak napisać odpowiedź na skargę powodową?
Po wyrażeniu stanowiska przez stronę pozwaną ustalany jest przedmiot sporu, który stanowi podstawę do rozpoczęcia instrukcji sprawy. Trybunał kościelny zbiera dowody, w szczególności przesłuchując strony i świadków, które pozwolą ocenić, czy małżeństwo rzeczywiście zostało zawarte nieważnie. Często w tych ustaleniach pomagają biegli kościelni, najczęściej psychologowie lub psychiatrzy.
Strony postępowania o „anulowanie” sakramentalnego związku małżeńskiego muszą stawić się przed sądem biskupim w określonym terminie, wzywane są osobno i tak też przesłuchiwane. Swoje zeznania składają co do zasady w obecności sędziego i notariusza.
Nawet jeśli jeden z partnerów zrezygnuje z nich ze względu na różne powody, postępowanie w kwestii tzw. rozwodu kościelnego i tak będzie się toczyć.
W trakcie procesu liczyć się będą również dowody z dokumentów np. badań czy opinii lekarskich.
Po przeprowadzeniu instrukcji sprawy sąd biskupi informuje o publikacji akt, czyli możliwości zapoznania się ze zgromadzonym materiałem dowodowym. Następnie dochodzi do zamknięcia postępowania dowodowego w sprawie o „unieważnienie” ślubu kościelnego i Obrońca Węzła Małżeńskiego przedstawia swoje uwagi. O tym jak na nie odpowiedzieć można przeczytać w artykule: Jak odpowiedzieć na uwagi Obrońcy Węzła Małżeńskiego.
Wszystko kończy się wydaniem wyroku, od którego można złożyć odwołanie, czyli apelację.
Jakie powody umożliwiają zainicjowanie procesu o „anulowanie” małżeństwa kościelnego?
Stwierdzenie tego faktu nastąpić może tylko w szczególnie określonych okolicznościach. W przypadku „anulowania” małżeństwa kościelnego pod uwagę bierze się takie czynniki jak:
- niezdolność konsensualna, która może wynikać z natury psychicznej i uniemożliwiać wypełnianie istotnych obowiązków małżeńskich. Do tej kategorii zalicza się np. zaburzenia psychiczne (schizofrenię paranoidalną, chorobę afektywną dwubiegunową, niedorozwój umysłowy, osobowość DDA, nerwicę, psychozę, psychopatię, depresję), nieheteroseksualną orientację i zaburzenia tożsamości płciowych oraz wszelkie uzależnienia, np. alkoholizm, narkomanię, czy też seksoholizm;
- wady zgody małżeńskiej – „unieważnienie” związku jest możliwe gdy podczas zawierania sakramentu któryś z małżonków nie chciał dzieci albo ślubu w Kościele, lub też nie wiedział o np. złym stanie psychicznym, czy też długach pomimo zapewnień drugiej strony o takim stanie. W tym przypadku bierze się pod uwagę także to, czy ślub nie był skutkiem działania osób trzecich albo doszło do zdrady przed i po zawarciu małżeństwa;
- przeszkody zrywające – orzeczenie tzw. rozwodu kościelnego może opierać się na jednej z 12 okoliczności wymienionych w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Do nich zaliczają się: zbyt młody wiek, niemoc płciowa, związanie węzłem małżeńskim, różność religijna, pokrewieństwo, w tym także prawne, powinowactwo, wieczyste publiczne śluby czystości, święcenia, uprowadzenie kobiety w celu jej poślubienia, przyzwoitość publiczna;
- braki w formie kanonicznej – „unieważnienie” jest możliwe jeśli doszło do błędów podczas zawierania związku sakramentalnego, takich jak np. niewystarczająca liczba świadków czy brak stosownych uprawnień.
Jedną z najczęstszych przyczyn doprowadzających do błędnie określanego „rozwodu” kościelnego jest niezdolność konsensualna i skutkujące tym niepodjęcie istotnych obowiązków małżeńskich.
Jeżeli małżeństwo zostało niedopełnione, czyli nigdy po zawarciu małżeństwa pomiędzy małżonkami nie doszło do współżycia seksualnego, to możliwa jest dyspensa papieska od małżeństwa zawartego a niedopełnionego. Szczegółowy opis tej procedury można znaleźć w artykule: Dyspensa papieska od małżeństwa zawartego, a niedopełnionego. Czym jest i jak ją uzyskać.
Ile kosztuje „anulowanie” małżeństwa kościelnego?
Koszty procesu są zróżnicowane. Cena za rozwód kościelny zależy od takich czynników, jak np.:
- opłata sądowa dla danego sądu kościelnego, czyli przedział od kilkuset do nieco ponad trzech tysięcy złotych;
- wynagrodzenie dla biegłego za sporządzenie opinii. Wynosi ono kilkaset złotych. Taka opinia jest niezbędna w przypadku, gdy proces toczy się z tytułu impotencji lub niezdolności z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich po jednej lub obu stronach;
- wynagrodzenie adwokata kościelnego, jeżeli strony zdecydują się na fachową pomoc w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Stawki adwokata kościelnego różnią się w zależności od skomplikowania sprawy i poświęconego czasu na przygotowanie stosownych pism procesowych.
Ostatecznie koszty „unieważnienia” małżeństwa kościelnego zależą więc od charakteru sprawy.
Ile trwa uzyskanie tzw. rozwodu kościelnego?
Jedną z opcji jest tzw. proces skrócony w 45 dni, który w praktyce trwa kilka miesięcy. Aby jednak uzyskać w ten sposób stwierdzenie nieważności małżeństwa, muszą zostać spełnione następujące przesłanki, które szerzej zostały opisane w artykule: Jak uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa w 45 dni, czyli proces skrócony w praktyce.
W trybie zwyczajnym postępowanie o “unieważnienie” sakramentu małżeństwa, w zależności od złożoności sprawy, może potrwać od 2 do 3 lat.
„Anulowanie” związku małżeńskiego a apelacja
Po po pierwszym wydanym przez sąd kościelny wyroku orzekającym ważność albo nieważność małżeństwa, małżonkowie oraz Obrońca Węzła Małżeńskiego mogą złożyć odwołanie, czyli apelację do sądu kościelnego wyższej instancji w Polsce albo za granicą, którym jest Trybunał Roty Rzymskiej. Wówczas sprawa związana z “anulowaniem” ślubu rozpatrywana jest ponownie.
Jeżeli zaś strony są zadowolone z wyniku sprawy o „rozwód” kościelny, to po wydaniu dekretu wykonawczego i wymogów określonych w wyroku, mogą zawrzeć nowy związek sakramentalny.